Najważniejszą kompetencją przyszłości może okazać się świadome i sprawcze kształtowanie przyszłości. Jeśli nie chcemy obudzić się w świecie, w którym czujemy się obco, którego nie chcemy, nie akceptujemy i nie rozumiemy, warto już dzisiaj nauczyć się metod systemowego i interdyscyplinarnego tworzenia, analizowania i interpretowania możliwych scenariuszy przyszłości. I odzyskać przyszłość: dla nas samych i dla naszych organizacji.
Niepewność jako szansa
Rzeczywistość wydaje się radykalnie niepewna, chaotyczna, nieprzewidywalna i złożona. Taka sytuacja odbiera nam poczucie kontroli i sprawstwa. Skoro nie tylko trudno się w tym rozeznać, ale i co rusz wypływają z oceanu możliwości kolejne czarne łabędzie, łatwo wycofać się na pozycje bierne, niezaangażowane, żeby odbijać się tylko od zdarzeń, na które – jak nam się wydaje – nie mamy wpływu. Refleksja na temat przyszłości nie zmieni od razu świata i nie zatrzyma wszystkich negatywnych procesów. Może pozwolić jednak na oswojenie niepewności, ujawnić w niej potencjalność i szansę, a równocześnie odebrać jej grozę. Gotowość na wiele alternatywnych przyszłości jest ważnym aspektem oswajania niepewności.
Redukcja lęku
Eksplorowanie i odkrywanie możliwych scenariuszy przyszłości wyposaża nas w potężne narzędzie do redukcji naszego lęku o to, co nadejdzie. Ten lęk niejednokrotnie nas osłabia, a w konsekwencji blokuje nasze działanie, odbiera jasność widzenia, paraliżuje procesy decyzyjne. Nie jest on zupełnie bezzasadny i pozbawiony podstaw. Żyjemy w świecie rozmaitych katastrof i kryzysów, które nakładają się na siebie i wchodzą ze sobą w różne związki. Od katastrofy klimatycznej, przez wybuchające co rusz kryzysy finansowe, aż po pandemię, mamy do czynienia z sytuacją, w której stan wyjątkowy stał się normą. Co więcej, jak zauważa Marina Garces, kryzysy celowo nie są rozwiązywane. Ich utrzymywanie pozwala na nieograniczone stosowanie wyjątkowych środków. Taka sytuacja sprawia, że mamy poczucie domkniętego horyzontu możliwości, ograniczonego ruchu i pola manewru. Przyszłość zamyka się przed nami. Świadoma refleksja na temat przyszłości pozwala nam jednak poszerzyć obszar wolności w teraźniejszości; pozwala spojrzeć krytycznie na dzień dzisiejszy, z ukosa, żeby odkryć, że aktualny stan rzeczy nie jest konieczny i naturalny, że może ulec zmianie. A my tę zmianę możemy zainspirować i wspierać.
Wizja i marzenia
Od hasła „no future”, przez tezę o rzekomym końcu historii, ideologię TINA (there is no alternative), aż po rozmaite formy autorytaryzmu rozsiane po wszystkich kontynentach, wśród społeczności i organizacji na całym świecie pogłębiało się poczucie, że odebrano im wpływ na kształt świata. Zamiast marzeń i wizji zaczęliśmy ograniczać się do nadziei. Trudno powiedzieć, jakie są dzisiejsze marzenia – piszą Anthony Dunne i Fiona Ruby w książce Speculative Everything –
wydaje się, że zostały one zdegradowane do nadziei – nadziei, że nie pozwolimy sobie na wyginięcie, nadziei, że możemy nakarmić głodujących, nadziei, że na tej malutkiej planecie będzie miejsce dla nas wszystkich. Nie ma już wizji. Nie wiemy, jak naprawić tę planetę i zapewnić sobie przetrwanie. Mamy tylko nadzieję.
Częścią tej kompetencji przyszłości będzie odzyskanie marzeń i wizji, żeby nie być zdanym jedynie na przetrwanie i proste nadzieje.
Przyszłość pożądana i negocjowana
Rzeczywistość nakłada ograniczenia na naszą wyobraźnię. Projektowanie przyszłości służy również przekraczaniu tych ograniczeń i poszerzaniu pola wyobraźni (jako kolejnej ważnej kompetencji przyszłości). Nie dzieje się to jednak jednostkowo, ale uruchamia zbiorowe działanie służące określeniu i wynegocjowaniu tego, jakiej przyszłości chcemy jako zbiorowości, a jakiej nie chcemy. Ten kolektywny i demokratyczny charakter pracy z przyszłościąpozwala zaangażować społeczności, pracowników i członków organizacji w rozmowę o konsekwencjach innowacji, decyzji czy polityk. Taka rozmowa pozwala na koncentrację na sferze wartości, ale też skupia osoby wokół określonych wizji przyszłości. Ich zaangażowanie i aktywność są kluczowe dla sukcesu realizacji określonej wizji. Warto pamiętać, że nie będzie się to działo w sytuacji konsensualnej idylli, ale w rzeczywistości ścierających się interesów i gier w polu władzy. Warto nauczyć się wyobrażania sobie alternatyw i ich skutecznego wdrażania również w takich warunkach.
Storytelling i prototypy
Projektowanie przyszłości polega również na tworzeniu opowieści na temat przyszłości. Scenariusze przyszłości nie są suchymi, technokratycznymi szkicami przyszłych wydarzeń oddanymi z zimną precyzją. Przeciwnie, stanowią pełne zmysłowego detalu, bogate, gęste opisy przyszłych sytuacji. Pozwalają zanurzyć się w hipotetycznych rzeczywistościach, poczuć je, ich napięcia, stany, doświadczyć ich wszystkimi zmysłami. Temu służą też prototypy: obiekty, usługi, relacje, produkty, sytuacje przeniesione z przyszłości w teraźniejszość i w niej zrealizowane. Dzięki nim możemy doświadczyć konkretu przyszłości, jej materialności, a ostatecznie pełniej zrozumieć skutki jej określonego wariantu.
Rozumienie i głębokie innowacje vs predykcja
Zrozumienie odległych konsekwencji takich trendów, jak autonomiczne pojazdy (AV), sztuczna inteligencja (AI), zdecentralizowane finanse (DeFi), mirrorworld, cyfrowa ekologia, zmiany klimatyczne czy utrata bioróżnorodności, okaże się kluczowe nie tylko dla związanych z nimi branż, ale też dla kształtu świata, który przyjdzie nam zamieszkiwać. Rzeczywistość stanowi sieć splecionych zjawisk i procesów: społecznych, technologicznych, ekonomicznych, ekologicznych i politycznych. Projektowanie przyszłości wymaga holistycznego i interdyscyplinarnego myślenia, widzenia organizacji i świata jako systemów, zauważania powiązań pomiędzy pozornie odległymi zjawiskami, umiejętności podróżowania między skalami, widzenia wpływów i konsekwencji dzisiejszych wyborów nie tylko w krótkim terminie, jaki często przyjmują organizacje, ale też w perspektywie pięciu, dziesięciu czy dwudziestu lat.
Tymczasem naszą przyszłość coraz częściej określają algorytmy predykcyjne, które na podstawie przeszłych wzorów próbują określić przyszłe trendy i wydarzenia. Jak pokazują jednak Vladan Joler i Matteo Pasquinelli na diagramie poświęconym uprzedzeniom i dyskryminacyjnemu charakterowi sztucznej inteligencji – nooscope.ai – przyszłość wytworzona przez sztuczną inteligencję oparta jest jedynie na zauważaniu korelacji pomiędzy przeszłymi wydarzeniami, a nie na odkrywaniu przyszłości i rozpoznaniu nowości. Predykcja nie wyjaśni też związków przyczynowo-skutkowych w świecie i nie pozwoli na jego głębsze zrozumienie. Sztuczna inteligencja odtwarza przeszły świat, świat modelu statystycznego, nie potrafi ani dostrzec, ani zaprojektować tego, co nowe. W takich okolicznościach refleksja na temat przyszłości ujawnia swój głęboko humanistyczny charakter, pozwala na prawdziwie twórczy i rozumiejący stosunek z rzeczywistością, pozwala wyjść poza automatyzm predykcji w sferę ludzkich potrzeb, pragnień, marzeń i wartości.
Pozornie innowacyjne technologie mogą okazać się zadziwiająco konserwatywne. Mogą utrwalać stare podziały, ograniczenia, nierówności, taksonomie, stereotypy, przesądy czy uprzedzenia. Dyktatura przeszłości często realizowana jest w pozornie nowoczesnej formie, estetyce i oprawie. Dlatego tak ważne jest, aby twórcza praca z przyszłością prowadziła do powstania głębokich innowacji, które systemowo podchodzą do zmiany, a nie ją symulują.
Kultury organizacyjne oparte na przyszłości
Kultura organizacyjna, w której przyszłość stanowi ważną materię refleksji i projektowania, oparta jest na powtarzaniu próby odpowiedzi na pytanie „co jeśli?” – co jeśli zdecentralizowane finanse doprowadzą do rozpadu państw narodowych, co jeśli sztuczna inteligencja zainstalowana w dronach sama będzie podejmowała decyzje o ataku w oparciu o metadane, co jeśli na skutek kryzysu pandemicznego państwo wprowadzi nowe regulacje w mojej branży… Takie pytania można mnożyć bez końca. Im bardziej prowokacyjne, wybijające z automatyzmów myślenia, im bliżej tematu, który jest akurat istotny, bliski twojej branży, tym lepiej.
Co twojej organizacji może dać sprawcze i świadome kształtowanie przyszłości?
- Dialog wokół przyszłości pozwala na stworzenie i utrzymanie spójności w organizacji.
- Kwestionuj powszechnie przyjęte i akceptowane wizje przyszłości i zapytaj o to, jak inni mogą ją widzieć inaczej.
- Spraw, żeby przyszłe decyzje stały się namacalne i materialne w teraźniejszości.
- Stwórz wspólny język dotyczący przyszłości: definicje, benchmarki, ramy. Pozwoli on uspójnić priorytety i sposoby wartościowania przyszłych szans i ryzyk.
- Ujawnianie obszarów zgody i niezgody pozwala uniknąć poważnych konfliktów i niebezpiecznych założeń na temat przyszłości.
- Wywieraj wpływ i koncentruj uwagę: zaangażuj społeczności i interesariuszy w istotne trendy przyszłości, strategiczne tematy i możliwości.
- Ustal nową agendę: wprowadź nowe tematy i idee na mapę strategiczną.
- Antycypuj przyszłość, bądź gotowy na możliwości wcześniej odkryte, przeanalizowane i rozważone.
- Pozwala przesunąć granicę tego, co w twojej organizacji jest postrzegane jako możliwe.
- Nowe rzeczy – niekiedy zaskakujące i radykalne – okazują się pożądane i osiągalne.
- Zaangażuj zmysły, emocje, wyobraźnię i empatię w proces miękkiego foresightu.
Jeśli zależy ci na budowaniu kultury organizacyjnej opartej na świadomym i sprawczym kształtowaniu przyszłości, zapraszamy do współpracy i zapoznania się z naszą ofertą.